Από τον χώρο στον λόγο: ερευνώντας για το σενάριο της παλιάς Ξάνθης

Πώς μπορείς να γράψεις ένα κείμενο για μια κοινωνία της οποίας δεν υπήρξες μέλος, σε μια εποχή που δεν έζησες; Στο ερώτημα αυτό καλούνται κατά καιρούς να απαντήσουν ιστορικοί, αρχαιολόγοι, πεζογράφοι, ποιητές, δοκιμιογράφοι και, στην εποχή μας, διαφόρων ειδών δημιουργοί περιεχομένου, υπηρετώντας μια ποικιλία ερευνητικών προσεγγίσεων, λογοτεχνικών ειδών και εκφραστικών μέσων, από το ακαδημαϊκό δοκίμιο μέχρι την εκλαϊκευμένη επιστήμη και την λεγόμενη “camp αισθητική”. Πώς, όμως, πρέπει να απαντήσει μια ομάδα ερευνητών, που στόχο έχει να προσφέρει έγκυρο και ταυτόχρονα ελκυστικό περιεχόμενο, ανασυστήνοντας ηχοτοπία του παρελθόντος μέσω ψηφιακών εφαρμογών επαύξησης της πραγματικότητας; Για να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα, η ομάδα του Ε.Κ. “Αθηνά” για το έργο Απόηχοι αποφάσισε να ξεκινήσει – από τι άλλο; – από το ίδιο το τοπίο.

Το τοπίο

Ένα καλό σενάριο χαρακτηρίζεται πρώτα-πρώτα από το κατάλληλο σκηνικό. Η έννοια του τοπίου κυριαρχεί στην εποχή μας, η οποία εστιάζει στον τρόπο θέασης, την οπτική γωνία και την πρόσληψη της πραγματικότητας. Έτσι, από τη μελέτη του χώρου, μια έννοια που την κατανοούμε ως αντικειμενικά αυθύπαρκτη, περάσαμε στη μελέτη του τοπίου, το οποίο αντιλαμβανόμαστε ενσυνείδητα μέσω των αισθήσεων. Η Παλιά Ξάνθη, με τα καλντερίμια της να αφηγούνται ιστορίες αιώνων και τα αρχοντικά της να στέκονται ως μάρτυρες περασμένων εποχών, είναι ένα τοπίο που λειτουργεί ως μια αληθινή χρονοκάψουλα, ένας περιέκτης θορύβων και ψιθύρων του παρελθόντος. Ο επισκέπτης, καθώς περπατά εντός της, καλείται να ενεργοποιήσει όλες του τις αισθήσεις. Αυτές οι ιδιότητες της Παλιάς Πόλης, ωστόσο, είναι δεσμευτικές για τον ερευνητή που θέλει να επαυξήσει την εμπειρία του επισκέπτη ανασυστήνοντας ένα ηχοτοπίο. Γιατί η τελική εφαρμογή πρέπει να στηρίζεται σε ένα σενάριο που συμπληρώνει και δεν ανταγωνίζεται το περιβάλλον που το πλαισιώνει. Και, φυσικά, πρέπει να στηρίζεται σε εμβριθή ιστορική έρευνα.

Το αρχείο

Η ιστορική έρευνα δεν μπορεί παρά να ξεκινά από το αρχειακό υλικό. Για τη νεωτερική σκέψη, το αρχείο είναι ένα θεμελιώδες αποθετήριο γνώσης και αλήθειας, όπου τεκμήρια συλλεγμένα από ειδικούς εγγυώνται την αντικειμενικότητα της ιστορικής αφήγησης. Σήμερα, η αντίληψη αυτή αμφισβητείται. Το αρχείο, από θεματοφύλακας έγκυρης γνώσης, έχει μετατραπεί σε πεδίο διαρκούς διαπραγμάτευσης, με την ερμηνευτική πολυφωνία να καθίσταται το νέο ζητούμενο. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι αρχειακές πηγές έχασαν την αξία τους – κάθε άλλο! – αλλά ότι η χρήση τους έχει γίνει πιο σύνθετη και απαιτητική. Οι ιστορικές πηγές για την περιοχή της Ξάνθης δεν μπορούν βέβαια να χαρακτηριστούν ελλιπείς. Είναι, όμως, περισσότερο αποσπασματικές απ’ όσο θα θέλαμε. Για παράδειγμα, στα ΓΑΚ του νομού Ξάνθης αρχεία και συλλογές είναι πληρέστερα κυρίως για την περίοδο από το 1945 μέχρι σήμερα. Το κενό συμπληρώνουν, ως ένα βαθμό, οι δημοσιεύσεις τοπικών ιστορικών (π.χ. Σ. Ιωαννίδης, Θ. Εξάρχου, Π. Γεωργαντζής), τα, φωτογραφικά κυρίως, αρχεία Ξανθιωτών συλλεκτών (Δ. Μαυρίδης, Τ. Τεφρωνίδης. Μ. Χούμας κ.ά.), αλλά και μεταπτυχιακά και διατριβές που εκπονούνται τα τελευταία χρόνια με θέμα την Ξάνθη της νεότερης και σύγχρονης περιόδου.

Το σενάριο

Τελικός στόχος της ερευνητικής προσπάθειας είναι η συγγραφή του σεναρίου. Ωστόσο, το κείμενο πρέπει να πληροί πολλές προϋποθέσεις. Οι περιγραφόμενοι ήχοι πρέπει να αντιστοιχούν στο ιδιαίτερο χωροχρονικό πλαίσιο. Τι ήχοι θα ακούγονταν σε ένα ξανθιώτικο παζάρι στα τέλη του 19ου αιώνα; Πώς να «δεθούν» με τον ήχο της καμπάνας και το κάλεσμα του μουεζίνη; Και πώς πρέπει να λυθεί το πρόβλημα της ενσωμάτωσης αληθοφανών διαλόγων; Τι θα συζητούσαν η δασκάλα και η μητέρα του Χατζιδάκι λίγο πριν την αναχώρηση της οικογένειας για την Αθήνα; Να χρησιμοποιηθεί τοπική διάλεκτος ή μια μορφή αστικής καθαρεύουσας; Κάθε σημείο ενδιαφέροντος απαιτεί το δικό του σενάριο και χαρακτηρίζεται από τις δικές του, μοναδικές προκλήσεις. Η επισταμένη ιστορική έρευνα, η υπακοή στο συγκείμενο, ο διεπιστημονικός χαρακτήρας της ομάδας, αλλά πρωτίστως το μεράκι και η αγάπη της ομάδας για την Ξάνθη είναι το «καύσιμο» που τροφοδοτεί την προσπάθεια να αντιμετωπιστούν αυτές οι προκλήσεις.